NIEME SŁOWO. TEOLOGIA W SZTUCE

Książka zawiera artykuły, których treść jest wielorako związana z teologią sztuki. Są to teksty, które dotyczą historii i problematyki II Soboru Nicejskiego, a także dotyczące zagadnień związanych z realizacją i miejscem w życiu Kościoła teologii sztuki. Autor porusza także sprawę wolności i bluźnierstwa w sztuce oraz jej miejsca we współczesnej nauce i kulturze. Całość zamyka artykuł poświęcony ks. Władysławowi Smoleniowi – historykowi sztuki i wybitnemu duszpasterzowi twórców sztuki.

Wprowadzenie

1. II Sobór Nicejski – 787 rok. Geneza, przebieg i problematyka doktrynalna
Geneza „sporu o obrazy”
Przebieg soboru
Pierwsza faza recepcji II Soboru Nicejskiego
2. Kwestie teologiczne II Soboru Nicejskiego
Ikonoklazm jako wyzwanie doktrynalne
Tradycja pisana i niepisana
Relacje między Kościołem i państwem
Mocne wymagania
3. Powszechność II Soboru Nicejskiego
4. Wcielenie Słowa i teologia obrazu według świętego Teodora Studyty.
„Wielka karta” recepcji II Soboru Nicejskiego
Święty Teodor Studyta jako teolog obrazu Chrystusa
Chrystologia obrazu
Ikoniczna chrystologia Teodora
5. Obraz Słowa wcielonego
Rzym i obrazy
Wcielenie i sztuka
Odnowa sztuki sakralnej
6. Chrystologia i obraz w Kościele
A. Chrystologia ex visu
Obraz jako dokument historyczno-teologiczny
Via pulchritudinis w teologii
Piękno jako wezwanie
„Uwidocznić to, co widzialne”
B. Kryterium doktrynalne w teologii obrazu
Zakaz obrazów czy bożków?
Narodziny obrazu w Kościele
Teologia obrazu
Pryncypia doktrynalne
Obraz Jezusa Chrystusa
Kult obrazów
Obraz Świętego Oblicza
Obraz jako wspomnienie
Obraz jako teologia figuralna
7. Wymiar duchowy ikony bizantyńskiej
Ikona jako problem duchowy
Narodziny ikony
Wyrazić to, co duchowe
Eschatologia ikoniczna
Piękno w Prawdzie
8. Ikona i kontemplacja
Widzialne/niewidzialne
Kontemplacja ikon
9. Pośredniczka świętości. Wstęp do teologii sztuki
Dynamika teologiczna sztuki
Kryterium prawdy
Nowa droga
10. Od sztuki do żywej teologii
11. Kościół i rozwój sztuki
Odnowione zainteresowanie historią
Geneza sztuki chrześcijańskiej
Polskie tradycje sztuki chrześcijańskiej
Między przeszłością i przyszłością
12. „Cyrkulacja idei” w sztuce sakralnej
13. Katecheza za pośrednictwem sztuki. Uwagi metodologiczne
Obraz w tradycji katechetycznej
Obraz we współczesnej kulturze
Podstawy teologiczne
Możliwa metodologia katechetyczna
14. Sztuka chrześcijańska a wychowanie religijne
Aspekt historyczny
Asepkt systematyczny
15. Boże Narodzenie w kolędach i ikonografii
Adwent
Boże Narodzenie
16. Wojenne Betlejem
17. Idea Theotokos w romańskich wizerunkach Matki Bożej w Polsce
18. Ostatnia Wieczerza Leonarda da Vinci, czyli „kod” eucharystyczny
Wiara, kultura, sztuka
Wart naśladowania kard. Federico Borromeo
Przesłanie Leonarda
Percepcja sceny
Wydanie się Jezusa
Poruszenie duszy i ciała
19. Piękno jest symbolem prawdy
20. Wolność sztuki czy prowokacja?
21. Kiedy sztuka bluźni?
22. Gdzie jest sacrum?
23. Formacja przez sztukę
24. Kultura, nauka i sztuka
Chrześcijaństwo i kultura
Relacje z nauką
Kult i sztuka
„Powróćmy do kultury”
25. Skarby sztuki na Jasnej Górze
26. Ślady piękna duchowego
27. Piękno zbawi świat. Przesłanie Jana Pawła II do artystów
Piękno uczestnikiem zbawienia
Estetyka ducha
Historia sztuki i wiara w Jezusa Chrystusa
Nowe przymierze wiary i sztuki
28. Ks. Władysław Smoleń (1914-1988).
Duszpasterz twórców sztuki
Z biografii
Duszpasterz twórczych grup artystycznych
Założenia duszpasterskie
Trwałe osiągnięcia

Spis ilustracji
Nota bibliograficzna

II SOBÓR NICEJSKI – 787 ROK
Geneza, przebieg
i problematyka doktrynalna
„Nieopisane Słowo Ojca pozwoliło się opisać, przyjmując ciało z Ciebie, o Matko Boża. Przywraca zabrudzonemu obrazowi jego pierwotny stan, naznaczając go Boskim pięknem. Wyznając nasze zbawienie, przedstawiamy je w czynach i słowach”.
Liturgia bizantyńska

Drugi Sobór Nicejski z 787 roku, siódmy sobór powszechny, ma szczególne znaczenie dla Kościoła, ponieważ jest ostatnim w pełni akceptowanym zarówno przez Kościół katolicki, jak i Kościół prawosławny. Papież Jan Paweł II w Liście apostolskim Duodecimum saeculum, z okazji 1200. rocznicy zwołania tego soboru, stwierdza najpierw – odnośnie do pierwszorzędnego zagadnienia, jakim się zajął, a mianowicie zagadnienia czci świętych obrazów: „Nauczanie tego soboru, które dotyczy czci świętych obrazów w Kościele, zasługuje na szczególną uwagę nie tylko ze względu na obfite owoce, jakie wydało w dziedzinie duchowości, ale także na wymogi, jakie stawia przed sztuką sakralną”. Zwraca ponadto uwagę na jego znaczenie ekumeniczne w świetle drugiego ważnego zagadnienia, jakie podjęto w kontekście czci świętych obrazów, a mianowicie zagadnienia tradycji niepisanej: „To, że II Sobór Nicejski podkreślił znaczenie Tradycji, a ściślej tradycji niepisanej, skłania nas, katolików, jak i naszych prawosławnych braci do wspólnego zastanowienia się nad całą Tradycją niepodzielonego Kościoła i do zbadania w jej świetle rozbieżności, które zaznaczyły się wśród nas w ciągu stuleci podziału, tak abyśmy zgodnie z modlitwą Jezusa do Ojca (por. J 17,11.20-21) mogli odnaleźć pełną komunię w widzialnej jedności”.
Z tej samej okazji patriarcha ekumeniczny Dymitrios I wraz ze Świętym Synodem ogłosili encyklikę podkreślającą znaczenie tego soboru, w której zostały przypomniane zasadnicze elementy wschodniej teologii ikony i jej znaczenie dla Kościoła. W tym dokumencie potępiono również nadużycia komercyjne, jakie dotykają dzisiaj ikony.
Katolickie i prawosławne uznanie ważności i doniosłego znaczenia II Soboru Nicejskiego nie jest jednak wolne od pewnych kontrowersji. Dotyczą one zwłaszcza oceny i stopnia jego recepcji. Wschód zarzuca Zachodowi, iż nie przejął się adekwatnie jego recepcją i wciąż wykazuje wielorakie braki w tym względzie. Niektórzy przedstawiciele prawosławia podkreślają, że dopiero w ostatnich latach takiej recepcji zaczęto dokonywać. Jakkolwiek można by łatwo wykazać jednostronność takich opinii, które niejednokrotnie są uwarunkowane tym, że teologowie prawosławni nie rozróżniają właściwie teologii katolickiej i protestanckiej, która jest przeciwna kultowi obrazów, to jednak pod wieloma względami jest to pogląd uzasadniony. Tym bardziej więc należy zwrócić uwagę na II Sobór Nicejski, gdy w ostatnich latach, na gruncie powracania pewnych tendencji monofizyckich, w Kościele katolickim odżywają tendencje ikonoklastyczne, w tym – na zagadnienie czci oddawanej obrazom, która w wielu przypadkach bywa kwestionowana.