SPOŁECZEŃSTWO I MORALNOŚĆ. Studia z katolickiej nauki społecznej i socjologii moralności

W najnowszej publikacji ks. prof. Janusz Mariański poddaje etycznej rewizji dziewięć obszarów życia, m.in. ład demokratyczny, społeczną gospodarkę rynkową, bezrobocie, globalizację i wolność. Analizuje je nie tylko z punktu widzenia społecznego nauczania Kościoła, ale także socjologii moralności oraz socjologii wychowania. Takie spojrzenie dziś zdaje się być coraz cenniejsze, nawet opinia publiczna coraz częściej zgłasza zapotrzebowanie na etykę w dziedzinie społecznej, politycznej i gospodarczej. Chodzi przecież o człowieka, o jego godność.

WSTĘP


Rozdział I PONOWOCZESNOŚĆ I JEJ DYLEMATY MORALNE – OD WARTOŚCI DO OPCJI

§ 1. Cechy charakterystyczne ponowoczesności
§ 2. Wartości uniwersalne versus partykularne
§ 3. Familiaryzm versus zróżnicowane formy życia małżeńskiego i rodzinnego § 4. Wspólnotowość versus indywidualizm
§ 5. Tożsamość przekazywana versus tożsamość konstruowana
§ 6. Uwagi końcowe – rekomendacje pedagogiczne


Rozdział II WOLNOŚĆ JAKO WARTOŚĆ OSOBLIWA W NAUCZANIU SPOŁECZNYM KOŚCIOŁA A PRZEMIANY SPOŁECZNE W POLSCE

§ 1. Kontrowersje wokół pojęcia wolności
§ 2. Wolność jako wartość podstawowa w świetle społecznego nauczania Kościoła
§ 3. Wolność i jej granice w nauczaniu społecznym Kościoła
§ 4. Wolność jako wartość osobliwa w świadomości Polaków
§ 5. Uwagi końcowe


Rozdział III CHRZEŚCIJAŃSKI ŁAD DEMOKRATYCZNY

§ 1. Ład społeczny i moralny w ogólności
§ 2. Osoba ludzka podstawą ładu moralnego
§ 3. Gospodarka a właściwy ład społeczno-moralny
§ 4. Demokracja jako właściwy porządek
społeczno-moralny .
§ 5. Wartości podstawowe jako gwarancja chrześcijańskiego ładu społeczno-moralnego
§ 6. Chrześcijanie w budowaniu właściwego ładu demokratycznego
§ 7. Uwagi końcowe


Rozdział IV RELIGIA A SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE: PRZECIWIEŃSTWO CZY KOMPLEMENTARNOŚĆ

§ 1. Społeczeństwo obywatelskie
§ 2. Religia i społeczeństwo obywatelskie w ujęciu socjologicznym
§ 3. Religia i Kościół katolicki a społeczeństwo obywatelskie – przypadek Polski
§ 4. Religia i społeczeństwo obywatelskie w świetle sondaży opinii publicznej
§ 5. Kościół katolicki a społeczeństwo obywatelskie – refleksje z punktu widzenia katolickiej nauki społecznej
§ 6. Uwagi końcowe


Rozdział V KOŚCIÓŁ KATOLICKI A SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA
§ 1. Prymat człowieka nad rynkiem
§ 2. Moralny wymiar gospodarki rynkowej
§ 3. Kościół katolicki w Polsce wobec dylematów gospodarki rynkowej
§ 4. Uwagi końcowe


Rozdział VI KONSUMPCJONIZM I PRAGMATYZACJA ŚWIADOMOŚCI POLAKÓW
§ 1. Konsumpcjonizm jako przejaw pragmatyzacji świadomości społecznej
§ 2. Postawy konsumpcyjne czy doświadczenie ubóstwa?
§ 3. Wyuczona bezradność moralna jako skutek pragmatyzacji świadomości moralnej Polaków
§ 4. Uwagi końcowe
Rozdział VII BEZROBOCIE JAKO PROBLEM SPOŁECZNO-MORALNY WYZWANIEM DLA KOŚCIOŁA

§ 1. Kościół katolicki wobec bezrobocia
§ 2. Bezrobocie jako problem społeczny w Polsce
§ 3 Indywidualne i społeczne skutki bezrobocia
§ 4 Sposoby przeciwdziałania bezrobociu i ubóstwu
§ 5. Kościół katolicki w Polsce wobec problemu bezrobocia
§ 6. Uwagi końcowe


Rozdział VIII GLOBALIZACJA WYZWANIEM DLA KOŚCIOŁA

§ 1. Globalizacja jako nowy fenomen społeczny
§ 2. Wolny rynek w warunkach globalizacji
§ 3. Globalna solidarność jako wartość społeczna i moralna
§ 4. Papież Jan Paweł II antyglobalistą?
§ 5. Uwagi końcowe


Rozdział IX RELIGIA I MORALNOŚĆ WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE – UTOŻSAMIANIE CZY ROZDZIELANIE?

§ 1. Religia i moralność – ogólne relacje
§ 2. Religia i moralność w nowoczesnych społeczeństwach
§ 3. Religia i moralność w społeczeństwie polskim
§ 4. Uwagi końcowe

ZAKOŃCZENIE
WYKAZ SKRÓTÓW
BIBLIOGRAFIA
WYKAZ PIERWODRUKÓW

PONOWOCZESNOŚĆ I JEJ DYLEMATY MORALNE – OD WARTOŚCI DO OPCJI

Wielkie procesy społeczne, zwane modernizacją, prowadzą niekiedy do fundamentalnych zmian wartości i zachowań ludzkich, także w sferze moralnej. Być może tradycyjne wartości i normy moralne będą stawać się wielkościami „drugiego planu”, coraz mniej cenionymi i ważnymi, nieregulującymi codziennych zachowań Polaków („bezwartościowość wartości”). Wartości i normy odziedziczone z przeszłości są kwestionowane lub nawet odrzucane, ponieważ nie zgadzają się z nowymi potrzebami, które wydają się bardziej uzasadnione i nie są narzucane odgórnie. Współczesna mentalność usiłuje relatywizować wszystko. Trudno jednak nie dostrzec możliwości procesów tworzenia się nowych wartości, norm i wzorów zachowań, lepiej przystosowanych do zmieniającego się kontekstu społeczno-kulturowego. W miejsce ustalonych wartości i norm probierzem staje się osobiste eksperymentowanie w dziedzinie wyborów moralnych. „Wolny rynek” aksjologiczny stwarza jednak nowe problemy, dylematy i wyzwania dla współczesnych społeczeństw, zwanych niekiedy ponowoczesnymi.
Pojęcie ponowoczesności z całą pewnością nie jest proste. Jest ono bardzo złożone, nieokreślone i pełne niuansów, a oceny różnych wskaźników ponowoczesności zmieniają się w zależności od badaczy, celów badawczych, a także od warunków społeczno-politycznych. Nie ma jednego, neutralnego, obiektywnego sposobu oceny stopnia czy rodzaju ponowoczesności. Ponowoczesność można określać na wiele odmiennych sposobów, aż po jej całkowite zanegowanie. Nie jest ona jakąś całościową doktryną wyłożoną w ścisły sposób, ani jednolitym stylem życia, lecz swoistym amalgamatem, złożonym z różnych nurtów i tendencji. Należy więc dokładnie analizować bardzo zróżnicowane znaczenia przypisywane ponowoczesności i w świetle tych różnic oceniać ich przydatność do wyjaśniania przemian moralnych. Ponowoczesność nie jest jedynym kluczem do zrozumienia współczesnych przemian społeczno-kulturowych i moralnych.
Najpierw trzeba zapytać, jakie znaczenie nadaje się terminowi „ponowoczesność”, który jest powszechnie używany i nadużywany, a następnie rozważyć pewne dylematy moralne związane ze społeczeństwem ponowoczesnym. Będzie to prowizoryczne przedstawienie tematu (nie stawiam tu sobie innego zadania), uwzględniające pewne wybrane kwestie, bez roszczenia do wyczerpującego przedstawienia bardzo szerokiego problemu badawczego. W części dotyczącej dylematów moralnych ponowoczesnego społeczeństwa będzie więcej pytań niż gotowych odpowiedzi. W rozważaniach niniejszych posługujemy się opisowym, a nie normatywnym rozumieniem ponowoczesności. Po skrótowym opisie jej charakterystycznych cech, zwrócimy uwagę na kilka wybranych dylematów moralnych związanych z tym nowym paradygmatem społeczno-kulturowym. Będą one dotyczyć takich kwestii, jak: uniwersalizm vs relatywizm, wspólnotowość vs indywidualizm, familiaryzm vs zróżnicowane formy życia małżeńskiego i rodzinnego, tożsamość przekazywana vs tożsamość konstruowana. Charakterystykę społeczeństwa ponowoczesnego ograniczamy do tych jego elementów, które tworzą kontekst społeczno-kulturowy dla dylematów moralnych.